Podstawa programowa – Biologia

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU BIOLOGIA

III etap edukacyjny

9. Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych.

Uczeń opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy, wyjaśnia zjawiska i procesy biologiczne zachodzące w wybranych organizmach i w środowisku, przed-stawia i wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem, wskazuje ewolucyjne źródła różnorodności biologicznej.

35. Znajomość metodyki badań biologicznych.

Uczeń planuje, przeprowadza i dokumentuje obserwacje i proste doświadczenia biologiczne; określa warunki doświadczenia, rozróżnia próbę kontrolną i badawczą, formułuje wnioski; przeprowadza obserwacje mikroskopowe preparatów świeżych i trwałych.

III. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji.

Uczeń wykorzystuje różnorodne źródła i metody pozyskiwania informacji, w tym technologię informacyjno-komunikacyjną, odczytuje, analizuje, interpretuje i przetwarza informacje tekstowe, graficzne, liczbowe, rozumie i interpretuje pojęcia biologiczne, zna podstawową terminologię biologiczną.

IV.  Rozumowanie i argumentacja.

Uczeń interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między faktami, formułuje wnioski, formułuje i przedstawia opinie związane z omawianymi zagadnieniami biologicznymi.

22. Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka.

Uczeń analizuje związek pomiędzy własnym postępowaniem a zachowaniem zdrowia (prawidłowa dieta, aktywność ruchowa, badania profilaktycz-ne) oraz rozpoznaje sytuacje wymagające konsultacji lekarskiej; rozumie znaczenie krwiodawstwa i transplantacji narządów.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

 

IV.  Ekologia. Uczeń:

1. przedstawia czynniki środowiska niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmów w środowisku lądowym i wodnym;

2. wskazuje, na przykładzie dowolnie wybranego gatunku, zasoby, o które konkurują jego przedstawiciele między sobą i z innymi gatunkami, przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;

3. przedstawia, na przykładzie poznanych wcześniej roślinożernych ssaków, adaptacje zwierząt do odżywiania się pokarmem roślinnym; podaje przykłady przystosowań roślin służących obronie przed zgryzaniem;

4. przedstawia, na przykładzie poznanych wcześniej mięsożernych ssaków, adaptacje drapieżników do chwytania zdobyczy; podaje przy-kłady obronnych adaptacji ich ofiar;

5. przedstawia, na przykładzie poznanych pasożytów, ich adaptacje do pasożytniczego trybu życia;

6. wyjaśnia, jak zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność;

7. wykazuje, na wybranym przykładzie, że symbioza (mutualizm) jest wzajemnie korzystna dla obu partnerów;

8. wskazuje żywe i nieożywione elementy ekosystemu; wykazuje, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami;

9. opisuje zależności pokarmowe (łańcuchy i sieci pokarmowe) w eko-systemie, rozróżnia producentów, konsumentów i destruentów oraz przedstawia ich rolę w obiegu materii i przepływie energii przez eko-system.

7. Układ nerwowy. Uczeń:

1. opisuje budowę i funkcje ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego;

2. porównuje rolę współczulnego i przywspółczulnego układu nerwowego;

3. opisuje łuk odruchowy, wymienia rodzaje odruchów oraz przed-stawia rolę odruchów warunkowych w uczeniu się;

4. wymienia czynniki wywołujące stres oraz podaje przykłady pozytywnego i negatywnego działania stresu;

5. przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem.

8. Narządy zmysłów. Uczeń:

1. przedstawia budowę oka i ucha oraz wyjaśnia sposób ich działania;

2. przedstawia rolę zmysłu równowagi, zmysłu smaku i zmysłu węchu i wskazuje lokalizację odpowiednich narządów i receptorów;

3. przedstawia przyczyny powstawania oraz sposób korygowania wad wzroku (krótkowzroczność, dalekowzroczność, astygmatyzm);

4. przedstawia wpływ hałasu na zdrowie człowieka;

5. przedstawia podstawowe zasady higieny narządów wzroku i słuchu.

24. Globalne i lokalne problemy środowiska. Uczeń:

1. przedstawia przyczyny i analizuje skutki globalnego ocieplenia klimatu;

2. uzasadnia konieczność segregowania odpadów w gospodarstwie domowym oraz konieczność specjalnego postępowania ze zużytymi bateriami, świetlówkami, przeterminowanymi lekami;

3. proponuje działania ograniczające zużycie wody i energii elektrycznej oraz wytwarzanie odpadów w gospodarstwach domowych.

4. Zalecane doświadczenia i obserwacje. Uczeń:

1. planuje i przeprowadza doświadczenie:

1. wykazujące, że podczas fermentacji drożdże wydzielają dwutlenek węgla,

2. sprawdzające wpływ wybranego czynnika na proces kiełkowania nasion,

 

3. wykazujące rolę składników chemicznych kości,

 

4. sprawdzające gęstość rozmieszczenia receptorów w skórze różnych części ciała,

 

5. sprawdzające obecność skrobi w produktach spożywczych;

 

2. dokonuje obserwacji:

 

1. mikroskopowych preparatów trwałych (np. tkanki zwierzęce, organizmy jednokomórkowe) i świeżych (np. skórka liścia spichrzowego cebuli, miąższ pomidora, liść moczarki kanadyjskiej, glony, pierwot-niaki),

 

2. zmian tętna i ciśnienia krwi podczas spoczynku i wysiłku fizycznego,

 

3. wykazujących obecność plamki ślepej na siatkówce oka,

 

4. w terenie przedstawicieli pospolitych gatunków roślin i zwierząt,

 

5. w terenie obserwacji liczebności, rozmieszczenia i zagęszczenia wybranego gatunku rośliny zielnej.

KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ

 

PRZEDMIOTU BIOLOGIA

 

Krzysztof Spalik, Małgorzata Jagiełło, Grażyna Skirmuntt, Wawrzyniec Kofta

 

Definiując zakres gimnazjalny kierowano się zasadą, że powinien on prezentować tę naukę na poziomie dostosowanym do możliwości percepcyjnych 13–16-latków (a docelowo 12–15-latków). Oznacza to, że wszystkie główne działy, od biologii molekularnej po środowiskową, powinny być realizowane w zakresie absolutnie podstawowym, bez wchodzenia w nadmierne szczegóły. Bardzo ważne jest także pokazanie praktycznych aspektów nauk biologicznych, przede wszystkim w zakresie zdrowia człowieka.

 

Niezwykle ważnym elementem kształcenia przyrodniczego, nie tylko biologicznego, jest rozwijanie zdolności do krytycznego myślenia oraz umiejętności poznawania świata za pomocą odpowiednio zaplanowanych i udokumentowanych obserwacji i doświadczeń. Warto podkreślić, że chodzi o obserwacje i doświadczenia wykonywane przez ucznia, a nie tylko pokazy prezentowane przez nauczyciela. Takie pojęcia jak problem badawczy i hipoteza, próba badana i kontrolna itd. uczeń powinien poznać nie tylko teoretycznie, ale i praktycznie. Należy także zauważyć, że właśnie poprzez ciekawe obserwacje i doświadczenia najskuteczniej można zachęcić młodzież do samodzielnego poznawania przyrody. Nawet najlepsza lekcja z podręcznikiem nie zastąpi żywego z nią kontaktu.

 

Poniżej przedstawiono listę podstawowych czasowników operacyjnych, użytych przy definiowaniu wymagań.

 

• Posługuje się, wykorzystuje najczęściej zapisane w różnej formie informacje, które rozumie i potrafi właściwie zastosować.

 

• Interpretuje, analizuje podane w różnej formie informacje (teksty źródłowe, rysunki, schematy, wykresy, ale też plansze, prezentacje, dane z Internetu), które potrafi następnie omówić lub przedstawić płynące z nich wnioski.

 

• Przetwarza jeden rodzaj zapisu informacji na inny, np. rysuje wykres na podstawie danych w tekście lub tabeli, tworzy schemat na podstawie jego opisu lub na odwrót.

 

• Odczytuje, czyli potrafi czytać ze zrozumieniem podane informacje.

 

• Dokumentuje coś, np. obserwacje zjawisk przyrodniczych, wyniki doświad-czenia, projekt badawczy, w postaci graficznej (tabele, rysunki, schematy, zapisy) lub innej (np. robiąc zdjęcia); potrafi też zrobić odpowiednie notatki na zadany temat.

 

• Przeprowadza np. doświadczenie, dokonuje obserwacji, wykonuje np. preparat biologiczny – czasowniki te definiują wymagania dotyczące wykonywania zalecanych doświadczeń i obserwacji biologicznych.

 

• Wymienia np. przykłady, czyli podaje wyłącznie trafne określenia bez żadnego opisu; tego rodzaju wymaganie dotyczy najczęściej podania konkretnych, czasem bardzo szczegółowych informacji.

 

• Określa, przedstawia, czyli zwięźle podaje opis lub charakterystykę danego zjawiska lub procesu biologicznego z uwzględnieniem odpowiedniej terminologii biologicznej, ale z ograniczeniem do wymaganego zakresu, czyli bez szczegółów, np. wyszczególnienia etapów, chemicznych reakcji itp.

• Wyjaśnia, uzasadnia, wykazuje, najczęściej związki przyczynowo-skutkowe we wskazanym zakresie; jeżeli dotyczy to wyjaśnienia np. zjawiska, to dokonuje tego bez opisu przebiegu zjawiska, ale używając odpowiedniej argumentacji.

 

• Porównuje, czyli opisuje podobieństwa i różnice między wskazanymi obiektami.

 

• Wyróżnia, rozróżnia, identyfikuje, czyli rozpoznaje spośród podanych.

 

• Formułuje, tworzy spójną logicznie, zwięzłą wypowiedź na konkretny te-mat, np. wniosek z doświadczenia lub problem badawczy.

 

• Planuje doświadczenie lub obserwację, czyli zapisuje w punktach wszystkie kolejne czynności do wykonania.

 

• Ocenia, wydaje opinię, konstruując logiczną, spójną i samodzielną wypo-wiedź na podstawie podanych lub posiadanych informacji na dany temat.

 

• Opisuje, przedstawia opis, np. obiektu, zjawiska – szerzej niż podczas krótkiej formy odpowiedzi, opisując różne aspekty i posługując się najczęściej materiałami źródłowymi; w przypadku zadań egzaminacyjnych forma opisu dotyczy głównie przetwarzania informacji.

 

Wybrane aspekty szczegółowe:

 

Dział II. Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia

 

Uwagi ogólne. Realizacja tego działu powinna umożliwić uczniom zapozna-nie się z problemami szeroko rozumianej ochrony przyrody i ochrony środowiska oraz założeniami zrównoważonego rozwoju. Punktem wyjścia do realizowania tych treści powinny być wiedza i umiejętności uczniów wyniesione z gimnazjum (dział IV i X). Uczniowie powinni zdawać sobie sprawę z tego, że problematyka ekologiczna jest wielowymiarowa i obejmuje zagadnienia społeczno-obywatelskie, prawne, przyrodnicze, gospodarcze, antropologiczne, ekonomiczne, religijne, filozoficzne, moralne, polityczne, bezpieczeństwa publicznego. Zajęcia powinny być prowadzone takimi metodami, które opierają się na emocjonalnej strategii nauczania, ponieważ edukacja ekologiczna to nie tylko rozmowa o faktach, ale także, a może przede wszystkim, odwoływanie się do indywidualnej wrażliwości uczniów. Po zakończeniu edukacji biologicznej w zakresie podstawowym uczniowie powinni być przekonani, że współczesne problemy ekologiczne są ich udziałem, a świadoma oco-na różnorodności biologicznej powinna być im bliska w sferze wiedzy, przekonań i prezentowanych postaw. Zaznajamianie uczniów z problematyką rozwoju zrównoważonego i ochrony różnorodności biologicznej powinno opierać się na dużej aktywności własnej uczniów w poszukiwaniu, selekcjonowaniu, opracowywaniu i przedstawianiu informacji na ten temat. Wskazane byłoby także wykonywanie uczniowskich projektów, w tym między-przedmiotowych, dotyczących konkretnych lokalnych lub globalnych problemów środowiskowych.

 

Uwagi szczegółowe:

 

Ad 1 i 3) Uczniowie powinni wyjaśnić co należy rozumieć pod pojęciami „różnorodność genetyczna, gatunkowa, ekosystemowa” oraz po-dać odpowiednie przykłady. Uczniowie powinni znać przyczyny wymierania gatunków i zanikania siedlisk i ekosystemów (np. ciągle rosnąca liczba ludzi na świecie, intensywne rolnictwo, urbanizacja, rozwój komunikacji, turystyka) i zdawać sobie sprawę z tego, że ochrona siedlisk jest najlepszym sposobem ochrony różnorodności biologicznej.

Ad 2) Problematyka ochrony przyrody jest wielowymiarowa, dlatego warto zwrócić uwagę na fakt, że motywy ochrony przyrody są różnorodne, a każdy z omawianych aspektów jest tak samo ważny. Uczniowie powinni mieć świadomość, że ochrona przyrody jest zadaniem każdego człowieka na miarę jego możliwości.

 

Ad 3) Uczniowie powinni zdawać sobie sprawę z tego, że z roku na rok spada różnorodność genetyczna odmian i ras roślin i zwierząt hodowlanych. Należy zwrócić uwagę na negatywne konsekwencje spadku różnorodności genetycznej gatunków wykorzystywanych w uprawach i hodowli.

 

Ad 4 i 5) Problemy ochrony gatunków zagrożonych najłatwiej jest omówić na konkretnych przykładach, dlatego uczniowie powinni się za-poznać z takimi przykładami – najlepiej, jeśli będą to gatunki powszechnie znane.

 

Ad 6) To wymaganie należy rozumieć dosłownie – jako bardzo krótkie przedstawienie, uwypuklające różnice między tymi metodami i formami ochrony. Warto skłonić uczniów do refleksji nad celowością i skutecznością poszczególnych form ochrony przyrody oraz przekonać ich, że sens ochrony przyrody wykracza poza jej instytucjonalne formy.

 

Ad 7) Ochrona przyrody i środowiska powinna mieć charakter między-narodowy, ponieważ tylko ścisła współpraca międzypaństwowa daje szansę na skuteczne działanie. Do omówienia najlepiej należy wybrać takie porozumienia międzynarodowe, w których uczestniczy także Polska.